1. Arribada dels romans e formacion de la lenga occitana

Lo latin s’implanta amb la dominacion romana e la diglossia que desvaloriza las lengas precedentas. Luènh de Roma lo latin tardiu e popular evoluís e se mescla amb las lengas localas que i aviá e las qu’arriban puèi amb las invasions germanicas. Entre las doas mars e las tres montanhas del sud de Gàllia, la romanizacion foguèt pus aboriva, intensiva e perdurèt mai. Los Visigòts èran mai o mens latinizats e virats cap al Sud mentre que los francs parlavan un parlar germanic. L’empèri de Carlesmanha èra germanic e a la cort dels reis francs se parlèt germanic duscas al sègle X.

Al començament del sègle IX, al Concili de Tours de 813, la Glèisa recomanda al clergat de presicar « in rusticam Romanam linguam aut Theodiscam, quo facilius cuncti possint intellegere quæ dicuntur » es a dire en lenga « romana » de la campanha o en tudesc, qu’es l’alemand de l’epòca, per que totas las gens comprengan çò que se ditz. Aquò permet de pensar que lo latin èra pas mai comprés, que las lengas romanicas avián ben espelit mas tanben que lo tudesc se parlava encara.

G. Mercadier e S. Carles, extrach de Chercheurs d’oc, CRDP de Miègjorn-Pirenèus, 2004

Al sègle X, la lenga d'òc, parlada per totes en País d’òc, apareis dins qualques cartas latinas puèi espelisson los primièrs tèxtes literaris (La passion de Clarmont cap a 940, lo Boèci cap a l’an 1000).

Al sègle XII, l'occitan s'afortís e ven una lenga de cultura europèa, amb lo movement literari e filosofic dels Trobadors. Lor influéncia es determinanta sus la literatura e la formacion d’unas valors de uèi. An pas sonque inventat la concepcion de la « fin' amor ».

Pèire Cardenal

Pèire Cardenal, que ne donam aquí la representacion tirada de las « Vidas » dels trobadors, es un dels pus grands escrivans de l'Edat Mejana. Practica amb los sirventeses la critica sociala, religiosa e politica. Los trobadors viatjan. Fan presar las novèlas valors coma la fin’amor, lo paratge e lors formas d’expression literària dins las corts estrangièras

Los trobadors van influenciar tota la literatura occidentala e son de precursors de la Renaissença e de l’Umanisme.

De grands escrivans d’aquel temps, coma Dante, conéisson la lenga d’òc e la presan. Los tèxtes juridics e de cancelariá l'emplegan en mai del latin dins los païses d'òc e quitament en País basc e en Navarra.

La lenga escricha se codifica pauc a pauc, sens rigorisme, valoriza las convergéncias, tot en mantenent de caracteristicas dialectalas. La grafia que disèm uèi classica se met en plaça amb, per exemple, los grafèmas (lh) e (nh).

La Crosada dicha contra los Albigeses, al començament del sègle XIII, mena l'invasion capeciana dins las tèrras del comtat de Tolosa. Los trobadors fan de sirventeses contra Roma e los reis « que non gardan lei », mas la Glèisa torna trobar son poder e l'activitat literària dels trobadors es entravada. La « fin’amor » es mal vista. Los que sonariam uèi integristas religioses considèran qu’es lo diable que buta las femnas a se penchenar, a se miralhar, a taulejar amb los òmes, a fringar… Es l’amor de Diu e de la Verge que deven la prioritat.

Enluminadura del Breviari d’Amor de Matfre Ermengau, 1288, 35000 vèrses . Lo diable, en musica, buta las femnas al pecat…

Dins las terras d’òc restacadas progressivament a França, l'occitan demòra lenga de comunicacion orala majoritària mas sa plaça dins l’escrich va demesir. La diglossia progrèssa.

La Glèisa contunha d’emplegar l’occitan a costat del latin, amb la tòca d’espandir la religion catolica. Mas dins l'administracion reiala, los fonccionaris pichons, e mai sián recrutats sus plaça, començan d’emplegar l'escrich francés.

L’occitan servís encara un temps per escriure quitament de textes scientifics coma lo Compendion de l’abaco, de libres de medecina, d’actes notarials e de cronicas de vida coma lo Petit Talamus, cronica de la vila de Montpelhièr de 1008 a 1426.

Los reis fan progressar lo francés per de leis :

• Carles VIII, Loïs XII impausan lo francés per la justícia.
• Francés primièr, per l'Ordenança de Villers-Cotterêts (1539) assegura la supremacia de la lenga francesa sul latin e las autras lengas : los escriches oficials seràn d’ara enlà « en langage maternel françois et non autrement ».
• Loïs XIII, en 1620, impausa l'escrich francés en Bearn, al moment del restacament al reialme de França.

Tre 1543, amb la creacion de l'estampariá reiala, los escriches en francés se multiplican. La Pleïada defend e illustra la sola lenga francesa….

Lo Consistòri dei Gai Saber, fondat en 1323 a Tolosa, s'èra fixat per tòca de promòure las ancianas valors de la lenga d'òc al concors dels « Jòcs Florals ». En 1513 se càmbia en Collègi de Retorica e accèpta sonque la lenga d'oïl. Cal esperar lo sègle XIX per que l'occitan siá tornamai admés als concorses.

Tre la primièra parucion del diccionari de l'Acadèmia Francesa, en 1694, las lengas localas son con­sideradas coma « rusticas e grossièras ».

Al sègle XVIII, los biaisses de dire occitans son mespresats. De diccionaris paréisson coma pròva d'aquela volontat de parlar lo melhor francés possible, « Les gasconismes corrigés » de Desgrouais per exemple.

Estatua de Godolin a Tolosa

Pr’aquo la lenga d’oc demòra majoritària dins la practica orala. Las quitas « gents de qualitat », que son bilinguas, la practican entre elas.

D'escrivans reagisson contra lo centralisme cultural francés e lo mesprètz coma lo gascon Pèir de Garròs, al sègle XVI, qu’escriu «  Per l’onor del país sosténguer e sa dignitat manténguer ». Al sègle XVII lo tolosenc Godolin ditz el : « noirigat de Tolosa, me plai de mantenir son lengatge bèl ».

Al començament, jos la Constituenta, l'occitan demòra la lenga de la democracia dirècta. Las discussions se fan sovent dins aquela lenga. Aquò's una necessitat per explicar al pòble lo sens de las leis novèlas, que d’aquel temps i a pas que 3 milions de franceses que parlan francés. De traduccions son fachas.

La Convencion cambièt aquela politica. Amb ela la diversitat de las lengas apareis coma una empacha per la propaganda revolucionària. Per Barrère « Le fédéralisme et la superstition parlent bas-breton... le fanatisme parle le basque. Cassons ces instruments de dommage et d'erreur ».

L’abat Gregòri el presenta a la Convention nacionala un « Rapport sur la nécessité et les moyens d'anéantir les patois et d'universaliser l'usage de la langue française ».

La pensada dominanta dels revolucionaris, e qu'es contestada sonque excepcionalament (pel montalbanés Gauzin per exemple) vòl far del francés lo mejan d'unificacion, la sola lenga de referéncia, coma i a un mètre de referéncia que remplaça las vièlhas e divèrsas unitats de mesura. La Revolucion vòl espandir lo francés en Euròpa e ne far la « lenga de la libertat ».

Sembla ben que lo personatge de Mariana, simbòl de la republica present dins totes los ostals de comuna, es estat imaginat en occitan a Puèglaurenç per Lavabre, un sabatièr plan cultivat que seguissiá menimosament la revolucion, i pensava, ne parlava e la cantava en occitan.

L’ensenhament se desvolopa sonque en francés. Tre 1802 la practica del « patés » es interdicha a l'escòla. Amb la lei Guizòt de 1833, totas las comunas devon téner un ostal d'escòla, puèi las leis de Jules Ferry (1881-1884) generalizan l'ensenhament. L'occitan es acantonat dins un registre vulgar e dins las corts de recreacion se pòt legir : « Parlez français ». Dins d’unas escòlas se met en plaça un sistèma de repression de la lenga : « lo senhal », objècte remés a l'escolan que daissa escapar un mot en occitan e per se’n desfar, deu denonciar un autre escolan que parla « patois ». Al cap de la jornada, lo darrièr qu’a lo senhal es punit. Lo passatge al francés es organizat per desvalorizacion de la lenga occitana, quand es pas per una mena de repression. Cal dire tanben que i a coma pensada generala que los enjòcs son dins l'accession a l'instruccion e que degun imagina pas de o far autrament qu'en francés.

L'enquista de Victor Duruy, ministre de l'instruccion Publica, demòstra pr’aquò que la lenga d'òc es encara majoritària, en 1864, dins los departaments del País d’òc. Atal, mai de 90 % del monde parlan pas francés en Arièja, Avairon, Gèrs e Var ; de 75 à 90 % dins 7 departaments coma Aude o Tarn ; de 60 a 75 % dins 5 autres coma Garona-Nauta e Erau.

Frederic Mistral
Representacion romantica

 
Es dins aquel contexte que lo Felibritge, fondat en 1854 a l'entorn de Frederic Mistral, organiza lo reviscòl literari que se manifestava dempuèi lo començament del sègle.

Aquel movement vòl tornar balhar de vam a la cultura d'òc. A la fin del sègle XIX, nombrosas son las òbras en lenga d'òc, mas es pas question de l'ensenhar. Òm s'acontenta, tot còp, de la prene en compte per aprene melhor lo francés.

Lo Felibritge contunha son activitat literària. Mistral es glorificat e nobellizat mas la lenga demòra fòrabandida de l’escòla.

L’abandon de l’occitan s’accelèra. Entre las rasons qu’explican aquela decadéncia, se pòt citar en mai de la lucha de l’escòla contra l’occitan, ja mençonada pus naut :

• La ruptura de la guèrra de 14-18. Los joves que la fan se van trobar dins un mitan francofòn pendent gaireben cinc ans. Lo nombre important dels mòrts contribuís a aumentar lo desequilibri demografic. Los vilatges subisson l'atraccion de la vila. L'immigracion intèrna e extèrna fa créisser la desoccitanizacion.
• La mecanizacion del campèstre que, dins las annadas cinquanta, abriva l'exòde rural. Amb de biaisses de trabalhar mai individualistas, los « luòcs de paraula » son limitats e los dròlles que son dins las escòlas l’aussisson mens.
• La television, al començament de las annadas 60.
• Lo sentiment per fòrça locutors naturals en occitan de parlar una lenga sens valor, un « patés ». D’unes n'an vergonha, pr'aquò n’i a dins aquela genercacion que parlan francés als dròlles, mas que pòdon pas concebre (encara) de parlar francés a lor vesin païsan. D'un païsan que parla francés a qualqu'un dins una situacion « que o demanda pas », los autres diràn que francimandeja e que se'n crei. Dins un tal contèxte, La transmission familiala demesís encara.
• La conviccion que per poder viure melhor cal parlar, legir e escriure lo francés, e qu'en consequéncia lo val mai parlar als dròlles tanlèu nascuts. Lo sacrifici del parlar costumièr de cada jorn per ensenhar als dròlles es vist coma un investiment per lor avenir, per que pòscan « aprene » a l'escòla. Los parents vòlon pas que lors enfants tornen patir çò qu’an patit…
• Pas d’institucion per pensar e dire que seriá plan de far l'escolarizacion en primièr dins la lenga mairala, per anar puèi a la lenga francesa e valorizar lo bilingüisme. Pas de volontat, plan lo contrari, de la part de las autoritats de l’Estat de protegir las lengas diferentas del francés…

Los movements de promocion de la lenga son ben actius mas son copats del pòble e pas pro sostenguts per las institucions.

En 1945, a la liberacion, foguèt fondat l'Institut d'Estudis Occitans que prenguèt per devisa « la fe sens òbras mòrta es ». Lo resistent Jean Cassou, puèi lo grand escrivan Max Roqueta ne son estats los dos primièrs presidents. L’IEO a contribuit a definir e espandir la grafia classica unitària e a far d’utisses lingüistics de referéncia.

Es paradoxalament al moment ont la decadéncia s'accelèra que la presa de consciéncia creis. En 1951, enfin, la lei Deixonne entredubrís las pòrtas de l’escòla a « l’enseignement des langues et dialectes locaux ».

La produccion literària e teatrala fa pròva d'un vam remirable.

A partir de las annadas seissanta los cantaires occitans se ganhan un succès vertadièr amb la « novèla cançon ocitana » militanta. L’occitan es tanben de còps la lenga de la contestacion : Los carbonièrs de la Sala (Decazeville), los vinhairons, 1968, lo Larzac…

Aqueles movements son de fenomènes ligats a l’enveja de cambiar la vida. Lor influéncia es limitada mas an ajudat a la presa de consciéncia e a la valorizacion del patrimòni lingüistic e cultural.

La fin del sègle XX es marcada per la vitalitat de la literatura, de la creacion musicala, de la vida associativa e militanta mas tanben per un començament de reconeissença publica e d’organizacion de l’ensenhament… (circularas de 1981-82 e de 1995, Calandretas primièr puèi classas bilinguas dins lo public, creacion del CAPES d’occitan-lenga d’òc per recrutar e formar d’ensenhaires).

Per una presentacion mai detalhada de l'istòria de l'occitan e de sa literatura, visitatz lo site dels universitaris de Paul Valery.

• Pel sègle XXI veire la situacion actuala

Tèxte : Gilabèrt Mercadièr
Remarcas, suggestions e correccions : Patrici Pojada, Sèrgi Carles, Bernat Molin, David Fabiè.